ترکیب بند
«ترکیب بند» شعری است دارای چند بند در یک بحر، که هر بند دارای قافیه‌ای جداگانه باشد و در آخر هر بند یک بیت آورده می شود که برخلاف «ترجیع بند»، تکراری نیست. از ترکیب بندهای معروف، ترکیب بند محتشم کاشانی در توصیف واقعه‌ی کربلا است.
تعریف ترکیب‌بند
مرحوم دهخدا در تعریف ترکیب بند می گوید: ترکیب بند آن است که شاعر چند بند به بحر موافق و به قوافی مختلف تصنیف نماید و مابین هر بیتی علی‌حده غیر مکرر متفق الوزن و مختلف القوافی حایل کند. قسمتی است از اقسام ترجیع بند.
علمای بلاغت ترجیع بند را به سه نوع تقسیم کرده اند و نوع سوم را «ترکیب بند» خوانده اند:
- تمام بیتهای ترجیع یکسان باشد. مانند سعدی و هاتف اصفهانی.
- بیتهای ترجیع مختلف باشد اما قافیه های یکسان داشته باشد و اگر آن بیتها را جمع کنند، بندی مستقل تشکیل شود.
- بیتهای ترجیع قافیه های گوناگون داشته باشد.
ظاهراً عنوان ترکیب بند بعد از قرن هفتم رایج شده است و تا آن زمان هر سه نوع را ترجیعات می خوانده اند، که همه ترکیب بندهای خود را ترجیع نامیده است. ترکیب بندهایی را که همه مصراعهای هر بند آن هم قافیه است، بنا بر تعداد مصراعهای هر بند «مربّع ترکیب» یا «مسدّس ترکیب» می نامند.
سیر تحول ترکیب‌بند
نخستین ترکیب بند مهم فارسی از جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی (متوفی ۵۸۸) است در نعت رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله. همچنین ترکیب بندهای عاشقانه وحشی بافقی متوفی ۹۹۱ ق، از نمونه های برجسته این قالب شعری در مکتب وقوع است.
سیر تحول ترکیب بند تا دوره صفویه، مشابه ترجیع بند بوده است. در این دوره ترکیب بند محتشم کاشانی (متوفی ۹۹۶) در دوازده بند در سوگ شهدای کربلا بر شاعران بعد از وی بسیار تأثیرگذار بود، از جمله بر سروش اصفهانی، وصال شیرازی، ادیب الممالک فراهانی، جلال الدین همائی و امیری فیروزکوهی که حاوی استقبال های شمار زیادی از شاعران است.
از آن پس تا عصر مشروطه از این قالب شعری برای سرودن مرثیه هایی برای اهل بیت علیهم السلام استفاده شد و این قالب به زبان عربی نیز راه یافت. رجوع کنید به دوازده بند فقیه نامور شیعه، سید محمدمهدی بحرالعلوم با عنوان «الاثنا عشریات فی المراثی یا العقودُ الاثنتا عَشَرة» که به مضامین دوازده بند محتشم نیز توجه داشته است؛ این دوازده بند به استقلال نیز چاپ شده است. شاعران دوره مشروطه این قالب را هم برای مضامین سیاسی و هم برای مراثی و مناقب بکار برده اند.
ترجیع بند و ترکیب بند در شعر کهن اردو و عثمانی نیز نمونه هایی داشته اما چندان متداول نبوده است.
نمونه ترکیب‌بندهای معروف
محتشم کاشانى شاعر اوایل عهد صفوى که بیشتر به سرودن مراثى و مدایح اهل بیت پیامبر مى‌پرداخت و به خاطر ترکیب بند پرسوز و محتوایی در توصیف واقعه‌ی کربلا، شهرت ویژه پیدا نمود.
در ایام عزادارى سیدالشهدا علیه السلام، مساجد، تکایا و مجالس سوگوارى را با کتیبه هایى که این اشعار، بر روى آنها نقش بسته است، سیاهپوش مى‌کنند. این ترکیب بند در دوازده بند، سروده شده و بارها به صورت هاى مختلف چاپ شده است. بند اول از ترکیب بند محتشم چنین است:
باز این چه شورش است؟ که در خلق عالم است باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟
باز این چه رستخیز عظیم است؟ کز زمین بى نفخ صور، خاسته تا عرش اعظم است
این صبح تیره باز دمید از کجا؟ کزو کار جهان و خلق جهان جمله درهم است
گویا، طلوع مى‌کند از مغرب، آفتاب کاشوب در تمامى ذرات عالم است
گر خوانمش قیامت دنیا، بعید نیست این رستخیز عام، که نامش محرم است
در بارگاه قدس که جاى ملال نیست سرهاى قدسیان همه بر زانوى غم است
جن و ملک بر آدمیان نوحه مى‌کنند گویا عزاى اشرف اولاد آدم است
خورشید آسمان و زمین، نور مشرقین پرورده کنار رسول خدا، حسین
نمونه‌ی ترکیب بند از وحشی بافقی نیز چنین است:
دوستان شرح پریشانی من گوش کنید داستان غم پنهانی من گوش کنید
قصه بی سر و سامانی من گوش کنید گفت و گوی من و حیرانی من گوش کنید
شرح این آتش جانسوز نهفتن تا کی سوختم سوختم این سوز نهفتن تا کی
روزگاری من و دل ساکن کویی بودیم ساکن کوی بت عربده جویی بودیم
عقل و دین باخته، دیوانه رویی بودیم بسته سلسله ی سلسله مویی بودیم
کس در آن سلسله غیر از من و دل بند نبود یک گرفتار از این جمله که هستند نبود
نرگس غمزه زنش این همه بیمار نداشت سنبل پر شکنش هیچ گرفتار نداشت
این همه مشتری و گرمی بازار نداشت یوسفی بود ولی هیچ خریدار نداشت
اول آن کس که خریدار شدش من بودم باعث گرمی بازار شدش من بودم
پانویس
- ↑ واژه یاب، لغت نامه دهخدا
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به رشید وطواط ، ص۸۶.
- ↑ مانند خاقانی، ص۴۵۷ـ۴۶۵.
- ↑ مانند جمال الدین اصفهانی، ص۲ـ۱۱؛ مولوی، ج۷، ص۸۹ـ۱۷۶.
- ↑ همائی، ص۱۸۱.
- ↑ مثلاً رجوع کنید به مولوی، ج۷، ص۸۹ـ۹۱، ۱۷۰ـ۱۷۴.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به وحشی بافقی، ص۲۰۷ـ۲۰۹.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به همان، ص۲۰۹ـ۲۱۲.
- ↑ رجوع کنید به شمیسا، ص۳۴۹-۳۵۲.
- ↑ رجوع کنید به ج۲، ص۷۳۳ـ۷۷۲.
- ↑ رجوع کنید به ص۹۱۴ـ۹۶۴.
- ↑ رجوع کنید به درگاهی و دیگران، ۱۳۷۳ش
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، ج۱، ص۱۱۳.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج۱، ص۱۴۹ـ۱۵۰؛ فرخی یزدی، ص۲۱۵ـ۲۲۰.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به بهار، ج۱، ص۲۲۷ـ۲۳۴، ۲۷۵ـ۲۷۷.
- ↑ رجوع کنید به د.اسلام، همانجا؛ مهذب، ج۳، ص۲۴۸؛ سرهندی، ص۴۴۴.
- ↑ فرهنگ عاشورا، جواد محدثی
منابع
- فرهنگ فارسی معین، ذیل واژه ترکیب بند، در دسترس در واژه یاب، بازیابی: ۱۰ آبان ۱۳۹۲.
- دانشنامه رشد، بازیابی: ۱۰ آبان ۱۳۹۲.
- دانشنامه جهان اسلام، مدخل "ترجیع بند" از مریم بهاری.
| شعرشناسی | * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری |
| قالب‌های شعر | *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی |
| سبک‌های شعر فارسی | * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو |
| شاعران پارسی گو: | همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14 |